Ebülleys-i Semerkandî hazretleri Hanefî fıkıh âlimidir. Tefsîr, hadîs, kelâm, tasavvuf, ahlâk ve diğer ilimlerde de âlim idi. Ebû Ca’fer Hinduvânî’nin talebesidir. İlim öğrenme silsilesi, hocası yoluyla İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretlerine ulaşır. 373 (m. 983) senesinde vefât etti. Ebülleys-i Semerkandî hazretlerinin, çok değerli eserleri vardır. En meşhûr eseri Tenbîh-ül-gâfilîn kitabıdır. Bu eserinde buyuruyor ki:
Allahü teâlânın rızâsı için değil de başka niyetlerle amel işleyen kimsenin ameli, yorgunluk ve sıkıntı çekmekten başka bir şey değildir. O kimsenin, âhırette amelinin mükâfatı yoktur. Gideceği yer Cehennemdir. Amellerini Allahü teâlânın rızâsı için işleyenlerin ise, bu niyetleri kendilerine kâfi gelir. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: (Nice oruç tutanlar vardır ki, tuttuğu orucun kendisine faydası; açlık ve susuzluktur. Nice ibadet edenlere de ibâdetlerinden yanlarına kalan; uykusuzluk ve zahmettir.)
Allahü teâlânın rızâsı için değil de, “gösteriş” için ve “desinler” için ibâdet yapanın hâli şu kimseye benzer ki, kesesine çakıl taşlarını doldurup, çarşıya çıkar. İnsanlar, dışarıdan kesesini dolu görünce, kendisi için “Ne zengin adam” derler. O kimseye, insanların böyle söylemelerinden başka hiçbir fayda gelmez. Hâlbuki, o çakıl taşları ile bir şey satın almak istese, kimse bir şey vermez. Riya (gösteriş) için amel edenler, âhırette hiçbir fayda göremezler. O hâlde, işlediği amelin sevâbını âhırette almak isteyen kimse, amelini, ihlâs ile, riyasız olarak yapmalı, sonra unutmalı, hatırlamamalıdır ki, amelini düşünüp gurûra kapılmasın. Bunun için, “Yapılan bir iyiliği muhafaza etmek, onu yapmaktan daha zordur” denilmiştir, işlediği amellerde riyaya düşmekten çok sakınmalı, Allahü teâlânın rızâ-i şerîfinden başka niyet ve maksadların kalbine gelmemesi için, Allahü teâlâya çok yalvarmalıdır…
“Ölüme imân eden, onun mutlaka geleceğine inanan kimse, kötülükleri terk edip, iyi ameller işleyerek ona hazırlanmalıdır. Bu yolda bir sıkıntı ile karşılaşılırsa sabretmeli, dünyâ sıkıntılarının, ölüm acısı ve âhıret azapları yanında hiç olduğunu düşünmelidir.”
Muhammed bin Lebîd’in (radıyallahü anh) bildirdiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki:
“Sizin için en korktuğum şey, küçük şirktir.” Eshâb-ı kiram dediler ki: “Yâ Resûlallah, küçük şirk nedir?” Resûlullah “riyadır” buyurdu.
Vehbi Tülek