Hadîs ve Hanefî mezhebi usûl-i fıkıh âlimi. İsmi, Abdullah bin Yûsuf bin Muhammed olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Lakabı Cemâlüddîn’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 762 (m. 1360) senesinde vefât etti.
Abdullah Zeyleî fıkıh ilminde yetişti. Bu ilimde yüksek derecelere kavuştu. Hadîs-i şerîf ilmin de yükselerek, bu ilimde de söz sahibi oldu. Çok hadîs-i şerîf öğrendi. Hadîs-i şerîf dinlediği âlimlerden ba’zıları şunlardır: Necîb Harrânî’nin talebeleri, Mesned-i İskenderiyye Şihâbüddîn Ahmed et-Ticîbî, Fakîh-ül-Kâhire Şihâbüddîn Ahmed bin Muhammed el-Ensârî, Şemsüddîn Muhammed bin Ahmed, Celâlüddîn Ebi’l-Fütûh Ali bin Abdülvehhâb, Takıyyüddîn bin Abdürrezzâk el-Lahmî, Tâcüddîn Muhammed bin Osman, Cemâlüddîn Abdullah bin Ahmed el-İskenderî.
Takıyyüddîn Ebû Bekr Temîmî onun hakkında: “Abdullah Zeyleî; Kenz kitabının açıklayıcısı Fahrüddîn Zeyleî, Kâdı Alâüddîn Türkmânî ve birçok âlimden ilim öğrendi. Hadîs kitaplarını mütâlâa ile meşgûl olduktan sonra, meşhûr fıkıh kitabı Hidâye’nin ve Keşşâf tefsîrinin hadîs-i şerîflerini tahric (kaynaklarını tesbit) etti” demektedir.
İbn-i Hacer onun hakkında şöyle der: “Hocam Irâkî bana: Abdullah Zeyleî ile beraber ba’zı kitapların hadîs-i şerîflerini tahric için çalışırken, kendisinin İhyâ-i Ulûmiddîn’in hadîs-i şerîflerini, Zeyleî’nin ise Hidâye ve Keşşâfın hadîs-i şerîflerini tahric ettiğini, bu husûsta birbirlerine yardımcı olduklarını, Zerkeşî’nin de Râfiî’nin hadîs-i şerîflerini tahric ederken Abdullah Zeyleî’nin bu eserinden faydalandığını söyledi.”
Büyük âlim Muhammed Zâhid-ül-Kevserî, İbn-i Fihd’in zeyline yaptığı haşiyelerde şöyle der: “İbn-i Hacer, hadîs-i şerîf tahrîclerinde Abdullah Zeyleî’nin, Hidâye adlı eserden yaptığı hadîs-i şerîf tahrîclerinden faydalanmıştır. Abdullah Zeyleî, derece bakımından Irâkî’den üstündür. Fakat Zeyleî’nin Irâkî ile hadîs-i şerîfleri tahrîc ederken arkadaşlık etmesi, beraber çalışması, onun güzel ahlâk ve tevâzuunu göstermektedir. Zaten yapmış olduğu hadîs-i şerîf tahrîcleri; onun ilminin derinliğine hadîs-i şerîflerin ma’nâsına, râvîlerinin isimlerine, hadîs metinlerine, hadîs-i şerîflerin geldiği yollara ne kadar muttalî ve âşinâ olduğunu gösterir. Abdullah Zeyleî’nin bu eseri (Hidâye’nin hadîs-i şerîflerinin tahrîci) asırlar boyunca ilim ehli arasında çok i’tibâr görmüş ve elden ele dolaşmıştır.”
Abdülhay Lüknevî, “El-Fevâid-ül-behiyye” ismindeki kitabında: “Abdullah Zeyleî’den sonra gelen “Hidâye” adlı eser üzerine açıklama yapan âlimler, onun Hidâye üzerine yaptığı tahricinden faydalanmışlardır. İbn-i Hacer de, Veciz şerhinin ve daha başka kitapların hadîs-i şerîflerini tahric ederken ondan faydalanmıştır, demektedir.
Büyük âlim Muhammed Enver Şah Kişmiri ise, onun hakkında şöyle der: “Cemâlüddîn Zeyleî, tasavvuf büyüklerinden ve hadîs âlimlerinin ileri gelenlerindendir. Hadîs ilminde çok derin bir âlim idi.”
Cemâlüddîn Zeyleî’nin “Nasb-ur-Râye li tahrîci Ehâdîs-il-Hidâye” kitabının husûsiyetleri: Bu kitap Hanefî mezhebi için çok kıymetli bir müracaat eseridir. Mâlikî, Şafiî ve Hanbelî mezhebleri için de çok fâidelidir. Bu kitap, Hanefîler için sağlam bir delîl olduğu gibi, diğer üç mezheb de bu kitaptan uzak kalamaz. Bu kıymetli eser, aynı zamanda Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfleri için büyük bir hizmettir. Bu esere bir fıkıh âlimi ihtiyâç duyduğu gibi, hadîs âlimi de ihtiyâç duyar. Bu eser, fıkıh ve hadîs âlimleri için sağlam bir ölçüdür. Yine bu eser, hadîs-i şerîfler husûsunda müslümanlara çok fâideli bilgiler vermektedir. Hadîs ilmi ile alâkalı bilgileri kendinde toplamaktadır. Fıkıh âlimi olan, onda ahkâm hadîslerini, muhaddis olan ise, râvîlerin ahvâlini ve hadîs-i şerîflerdeki inceliklere dâir bilgileri bulur. Ayrıca bu eserde, elimizdeki eserlerde bulunmayan cerh ve ta’dil ve hadîs ilmi ile alâkalı husûslarda, hadîs âlimlerinin sözlerini bildirmektedir.”
Bu eseri, Hâfız İbn-i Hacer kısaltmış ve ona, “Ed-Dirâye fî telhisi nasb-ir-Râye” ismini vermiştir. Hadîs âlimlerinden Kâsım bin Kutlubuga da, Zeyleî’nin bu eserine zeyl yaptı; buna “Münyet-ül-elmeî fimâ fâte min tahrîci ehâdîs-il-Hidâye” ismini verdi.
Hidâye haşiyesi Feth-ül-Kadîr’in müellifi, büyük âlim İbn-i Hümâm da, Hanefî mezhebine dâir hükümlerin delîllerinde birkaç mes’ele hâricinde, Zeyleî’nin tahrîcinden fazla birşey bildirmemiştir.
Abdullah Zeyleî’nin diğer bir eseri de, Tahricü ehâdîs-ül-Keşşâf’dır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 165
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 310
3) Nasb-ur-Râye mukaddimesi sh. 5
CEMÂLÜDDÎN ZEYLEÎ