Osmanlılar döneminde yetişen tarihçi ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi Muhammed Atâullah’tır. Atâî diye şöhret bulmuştur. Osmanlı âlim ve şâirlerinden Nev’î diye meşhûr olan Yahyâ bin Pîr Ali bin Nasûh’un oğludur. Bu yüzden Nev’î-zâde diye de bilinir. 991 (m. 1583)’de İstanbul’da doğdu. 1044 (m. 1634) senesinde İstanbul’da vefât etti. Vefâ Câmii bahçesinde, babasının yanına defnedildi.
Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline yönelip, ilk tahsilini babasından aldıktan sonra, Kâf-zâde Feyzullah Efendi’den ilim öğrendi. Ahî-zâde Abdülhalîm Efendi’den de aklî ve naklî ilimleri tahsil edip, yüksek ilmî dereceye ulaştı. 1014 (m. 1605) senesinde İstanbul Canbâziye Medresesi müderrisliğine tayin edildi. 1017 (m. 1608) senesinde medreseden ayrılıp kadılık mesleğine geçti ve Lofça kadılığına ta’yin edildi. 1019 (m. 1610) senesinde Babaeski kadılığına nakledildi. Daha sonra sırasıyla; Varna, Rusçuk, Silistre, Tekfur Dağı, Hezargrand, Tırnova, Tırhala, Manastır ve Üsküp kadılıklarında bulundu. 1044 (m. 1635) senesinde bu vazîfeden alınıp İstanbul’a döndü. Kısa bir müddet sonra vefât etti.
Nev’î-zâde Atâullah Efendi, âlim ve fâzıl bir zât olup, evliyânın büyüklerinden Üsküdarlı Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinden ma’nevî feyz aldı. Atâullah Efendi, güler yüzlü, hoş sohbet idi. Kâdılık yaptığı müddet içinde, doğruluk ve adâletle hükmetmiş idi. Allahü teâlânın emirlerinin yapılması ve yasaklarından sakınılması husûsunda, çok dikkatli ve titiz idi. Atâullah Efendi, fıkıh ve târihde ihtisas sahibi idi. Şairliği de bulunan Atâî’nin, birçok kıymetli eserleri vardır. Bu eserlerinin ba’zıları şunlardır.
1- Hadâik-ül-hakâyık fî tekmilet-iş-Şakâyik: Eserlerinin en önemlisi ve meşhûr olanıdır. Kanunî Sultan Süleymân Hân’dan, yaşadığı zamana kadar yetişen, ulemâ ve meşâyıhın hâl tercümelerinden meydana gelen bir eserdir. Taşköprü-zâde’nin başlangıcından i’tibâren Osmanlı ulemâ ve meşâyıhının hâl tercümelerini anlatan “Şakâyık-ı Nu’mâniyye fî ulemâ-id-devlet-il-Osmâniyye” adlı eserinin, Edirneli Mecdî Efendi tarafından yazılan Türkçe tercümesinin zeylidir. Taşköprü-zâde’nin bıraktığı yerden başlamıştır. Şakâyik zeyli diye de bilinen bu eserini, Üsküp kadılığı yaptığı sıralarda tamamlamıştır. 2- El-Kavl-ül-Hasen fî cevâb-il-kavl li-men: Fıkıh ilmine dâir Arabça olarak yazdığı bu eseri, onun ilmî kudretini gösterir. 3-Dîvân: Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’ye ithaf etmiş olduğu bu eserinde; kaside, gazel ve diğer nazım türlerinde şiirleri vardır. 4- Hamse: Sâkînâme, Nefhat-ül-ezhâr, Sohbet-ül-ebhâr, Hefthuvân ve Hilyet-ül-efkâr adlı beş manzûm eserden meydana gelmiştir. Umûmiyetle tasavvufî ve nasîhat niteliğinde şiirler mevcûttur. 5- Münşeât: Sekiz mektûptan ibârettir. 6- Fetâvâ-i Atâiyye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Osmanlı Müellifleri cild-3, sh. 95
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 277
3) El-A’lâm cild-7, sh. 141
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 284
5) Kâmûs-ül-alâm cild-4, sh. 3161
6) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 263
NEV’Î-ZÂDE ATÂÎ