Osmanlı âlimlerinden. Yirmidokuzuncu Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Muhammed’dir. Yirmialtıncı Osmanlı şeyhülislâmı Es’ad Efendi’nin oğlu olduğu için Es’ad Efendizâde veya Ebû Sa’îd diye bilinir. Şeyhülislâm Hoca Sa’deddîn Efendi’nin torunudur. 1003 (m. 1594) senesinde İstanbul’da doğdu. 1072 (m. 1662) senesinde İstanbul’da vefât etti. Dedesi Hoca Sa’deddîn Efendi’nin, Eyyûb Sultan civarındaki mezarı yanına defnedildi.
Babası Es’ad Efendi’den ve zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil edip, yüksek ilmî derecelere ulaştıktan sonra, ilk olarak 1030 (m. 1621) senesinde Şam kadılığına, 1032 (m. 1623) senesinde Bursa kadılığına ta’yin edildi. 1034 (m. 1625) senesinde İstanbul kadılığına yükseltildi, iki yıl bu vazîfeyi yürüttükten sonra, 1036 (m. 1626) senesinde bu vazîfeden alındı ve aynı sene içinde tekrar aynı vazîfeye ta’yin olundu. 1038 (m. 1628) senesinde Anadolu kadıaskerliğine yükseltildi ve 1039 (m. 1629) senesinde Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Kısa bir süre sonra bu vazîfeden alındı. Evine kapandı. On yıl müddetle ibâdet, tâat ve ilimle meşgûl oldu. 1049 (m. 1639) senesinde tekrar Rumeli kadıaskeri oldu. 1051 (m. 1641) senesinde tekrar vazîfeden alındı. Kendi evinde ibâdetle meşgûl iken, Şeyhülislâm Zekeriyyâ-zâde Yahyâ Efendi vazîfeden alınınca onun yerine 1053 (m. 1643) senesinde şeyhülislâm oldu. 1055 (m. 1645) senesinde bu vazîfeden alınıp, tekrar evine çekilip, ibâdetle meşgûl oldu. Karaçelebi-zâde Abdülazîz Efendi’nin vazîfeden alınması üzerine 1061 (m. 1651) senesinde yeniden şeyhülislâmlık makamına getirildi. 1062 (m. 1652) senesinde tekrar vazîfeden alındı. 1064 (m. 1654) senesinde Şeyhülislâm Behâyî Efendi’nin vefâtı üzerine, üçüncü defa şeyhülislâmlık makamına getirildi. 1065 (m. 1655) senesinde vazîfeden alınarak, oğlu ile birlikte Gelibolu’ya gönderildi.
Üç defa getirilmiş olduğu şeyhülislâmlık müddeti, toplam 4 yıl 2 ay 11 gündür. Bir müddet sonra Mekke, Şam ve Konya kadılıklarına ta’yin olunmuş ise de, İstanbul’dan uzakta yaşamağa tahammül edemeyen Ebû Saîd Mehmed Efendi, Sultan Dördüncü Mehmed’in annesi Vâlide Turhan Sultan ve saray ağalarından Şa’bân Halîfe ile haber göndererek kendini bu vazîfelerden affettirdi. İstanbul’da çiftliğine çekilip ibâdet ve tâatle meşgûl olduğu sırada vefât etti.
Es’ad Efendi-zâde Ebû Saîd Mehmed Efendi, âlim ve fâzıl bir zât idi. Düzgün ifadeli ve açık sözleriyle hoş sohbet idi. Sa’îd mahlasıyla yazmış olduğu şiirleri ile Arabça, Farsça ve Türkçe ba’zı eserlere yazdığı ta’lîkâtları vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 50
2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-1, sh. 763
3) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 127
ES’AD EFENDİ-ZÂDE EBÛ SA’ÎD MEHMED EFENDİ