Osmanlı âlimlerinden. Altmışyedinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Muhammed Es’ad’dır. Şeyhülislâm Ebû İshak İsmâil Efendi’nin oğlu, yine Şeyhülislâm İshak Efendi’nin birâderidir. Ebû İshak Efendi-zâde diye bilinir. 1096 (m. 1685) senesinde İstanbul’da doğdu. 1166 (m. 1753) senesinde İstanbul’da vefât etti. İstanbul’da Sultan Selîm civarında babası tarafından yaptırılan İsmâil Ağa Câmii’nin bahçesinde, babasının kabri yanına defnedildi.
Küçük yaştan i’tibâren, babasından ve Mutavvelci Mehmed Efendi gibi birçok âlimden ilim tahsil etti. Aklî ve naklî ilimlerde yükseldikten sonra mülâzim (stajyer) olup, 1122 (m. 1710) senesinde yirmialtı yaşındayken hâriç rütbesiyle müderris oldu. Birçok medreselerde müderrislik yapıp, ilim öğretmekle meşgûl oldu. Babası şeyhülislâm olunca, teftiş-i haremeyn ve fetvâ emînliği vazîfesine getirildi. Daha sonra Selanik kadılığına ta’yin edildi. Mekke-i mükerreme kadılığına gönderildi. 1147 (m. 1734) senesinde Sadrâzam Mehmed Paşa’nın Adakale (Birinci Mahmûd Hân devri Osmanlı-Avusturya harbi) seferinde ordu kadılığı vazîfesini yaptı. 1150 (m. 1737) senesinde Anadolu, 1157 (m. 1744) senesinde Rumeli kadıaskerliklerine getirildi. 17 ay sonra bu vazîfeden alındıysa da, kısa bir müddet sonra tekrar iade edildi. 1161 (m. 1748) senesinde Şeyhülislâm Ak Mahmûd-zâde Mehmed Zeynel’âbidîn Efendi’nin ayrılması üzerine, şeyhülislâmlığa ta’yin olundu, 1 yıl 22 gün bu vazîfeyi yürüttükten sonra, 1162 (m. 1748) senesinde vazîfeden ayrıldı. İstanbul’a dönüp incir köyündeki evinde ikâmet etmekte iken vefât etti.
Es’ad Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, cömert bir kimse idi. Atâ binmek ve silah atmak husûsunda maharet sahibi idi. Şairliği de olan Es’ad Efendi’nin kasîde ve şiirleri vardır.
Muhammed Es’ad Efendi’nin, değişik konulara dâir yazdığı eserlerinin ba’zıları şunlardır: 1- Lehcet-ül-lügat: Türkçe’den, Arapça ve Farsçaya hazırlamış olduğu lügattir. Bu eseri 850 sahife olup, 1210 (m. 1795) senesinde basılmıştır. 2- Tefsîr-i sûre-i Yâsîn, 3- Tefsîr-i Âyet-el-Kürsî. 4-Tefsîr-i âyet-in-Nasr, 5- Nazîre-i Etvâk-üz-Zehebî liz-Zemahşerî, 6- Gülzâr-ı İbrâhim, 7- Hemziyye ve Lâmiyye kasideleri, 8- Zübdet-ül-lehçe: İki cildlik bir lügattir. 9- Dîvân, 10- Bülbül-nâme.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 247
2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 908
3) Devhat-ül-meşâyıh sh. 96
4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 238
5) Keşf-üz-zünûn sh. 1349
6) İlmiye salnamesi sh. 524
ES’AD EFENDİ (Ebû İshak Efendi-zâde Muhammed)