Fıkıh, tefsîr ve lügat âlimi. İsmi, Abdullah bin Hüseyn bin Abdullah bin Hüseyn Ukberî olup, künyesi Ebü’l-Bekâ, lakabı Muhibbüddîn’dir. 538 (m. 1143) senesinin başlarında Bağdad’da doğup, 616 (m. 1219) târihinde, Rebî’ul-âhır ayının sekizinci Pazar günü yine burada vefât etti. Aslen, Dicle üzerinde bir yer olan Ukberâlıdır. Küçüklüğünde çiçek hastalığı sebebiyle a’mâ oldu.
Kur’ân-ı kerîmi, Ebû Hasen Betâihî’nin yanında okudu. Ebû Hasen bin Batî, Ebû Zür’a Makdisî. Ebû Bekr bin Nükûr, İbn-i Hubeyre el-Vezîr’den (r.aleyhim) hadîs-i şerîf dinledi. Fıkıh ilmini. Kâdı Ebû Ya’lâ es-Sagîr, Ebû Hakîm Nehrevânî’den (r.aleyhim) aldı. Fıkıh ilminde pek yükseldi. O kadar ki, kendisinden önceki büyük âlimler gibi meşhûr oldu. Nahiv ilmini; Ebû Muhammed bin Haşşâb, Ebü’l-Berekât bin Necâh’dan, lügat ilmini, İbn-i Kassâb’dan öğrendi. Muhtelif ilim dallarında çok bilgi sahibi oldu. Her taraftan talebeler ilim almak için onun yanına koştular. Çok kimse kendisinden hâdîs-i şerîf dinleyip, rivâyette bulunmuştur. İbn-i Debîsi, İbn-i Neccâr. Ziya, İbn-i Sayrafi bunlardandır. Ondan icâzet almak sûretiyle de rivâyet edenler de olmuştur. Kemâl Bezzâr bunlardandır. Arabî ilimlerde de çok talebe yetiştirmiştir. Birçok kimse ondan fıkıh ilmini almıştır. Muvaffak bin Sadaka ile Yahyâ bin Yahyâ el-Harrânî bunlar arasındadır.
Ebü’l-Bekâ, Hanbelî fıkhı, lügat, ferâiz ve hesâb derslerini okuttu. Eser yazarken usûlü şöyle idi: Hangi ilimle alâkalı eser yazacaksa, bu sahada yazılmış eserleri ister, talebelerinden birisine huzûrunda okutur, kendisi de dinler, sonra yazacağı şeyler zihninde hazır olunca onları talebelerine yazdırırdı.
Ebü’l-Bekâ, yüksek ilmi yanında, sâlih, dindar bir zât idi. Güzel ahlâk sahibi idi. Mütevâzi idi. Meşgûliyeti çok severdi. Hattâ gece ve gündüz içerisinde, boş geçen bir anlık vakti yoktu. Devamlı ilim ile uğraşırdı. Ya birisi yanında ders okur veya birisi ile ilmî müzâkereler yapar, kitap mütâlâa ederdi. Öyle ki, geceleyin bile zevcesi muhtelif ilimlere âit kitaplardan okuyup, onun da dinlediği anlatılır.
Âlimlerin hakkında buyurdukları: İbn-i Nâsıh ( radıyallahü anh ): “Ebü’l-Bekâ ( radıyallahü anh ) Kur’ân-ı kerîm, fıkıh, lügat, nahiv, arûz, ferâiz, hesâb ve birçok sahalarda çok yüksek derecede idi. Muhtelif ilimlere âit meşhûr eserleri vardır. Medresede, meşhûr âlim Ebü’l-Ferec İbni Cevzî’nin asistanı idi. Çok dindar idi. Yanında ezberinden, Sa’lebî’nin “Fasih” adlı eserini, İbn-i Cinnî’nin “Tasrif”ini okudum derdi.”
Abdüssamed bin Ebü’l-Ceyş ( radıyallahü anh ): “Dokuz ilim dalında fetvâ verirdi. Nahiv, lügat, hesâb, ferâiz, cebir, mukâbele, fıkıh. Kur’ân-ı kerîmin i’râbı (harekeleri) Şâzz kırâatlerde zamanında bir tane idi. Onun bu ilimlere dâir küçük-büyük ve orta çaplı birçok eseri vardır.”
İbn-i Debîsi ( radıyallahü anh ); “Ebü’l-Bekâ çeşitli ilimlerde mütehassıs idi. Kur’ân-ı kerîm’in i’râbına, meşhûr kırâatlara, hadîs-i şerîflerin i’râbına, nahiv, lügat ilimlerine âit kıymetli eserleri vardır” demektedir.
İbn-i Neccâr ( radıyallahü anh ); “Ebü’l-Bekâ’nın ( radıyallahü anh ) yanında çok eserlerini okudum. Uzun bir müddet onun yanında kaldım. Hadîs ilminde güvenilir, dindar, güzel ahlâk sahibi, mütevâzi bir kimse idi” demektedir.
Eserleri: 1. Tefsîr-ül-Kur’ân, 2. El-Beyân fî i’râb-il-Kur’ân: İki cilddir, matbûdur. 3. İ’râb-üş-Şevâz, 4. Müteşâbih-ül-Kur’ân, 5. Aded-ül-Ây, 6. İ’râb-ül-hadîs, 7. Et-Ta’lîk fî mesâil-il-hılâf: Fıkıh kitabıdır. 8. Şerh-ül-Hidâye li Ebi’l-Hattâb fil-fıkh, 9. El-Merâm fî nihâyet-il-ahkâm, 10. Mezâhib-ül-fukahâ, 11. En-Nâhid fî ilm-il-ferâiz. 12. El-İ’tirâd alâ delîl-üt-telâzum ve delîl-it-tenâfi, 13. El-İstiâb fî ilm-il-hisâb, 14. El-Lübâb fil-binâ vel-i’râb, 15. Şerh-ül-İzâh. 16. Şerh-üt-telkîn fin-nahv; 17. Et-Telhîs fin-nahv, 18. El-İşâre fin-nahv, 18. Ta’lik alâ mufassal-iz-Zemahşerî. 20. Telhisi ebyât-ı şi’r li Ebî Ali, 21. Tehzîb-ül-insân bi tekvîm-il-lisân ve diğerleri.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 46
2) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 109
3) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 100, 101
4) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 85
5) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 67, 68
6) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 38
7) El-A’lâm cild-4, sh. 80
8) Zeyl-i Ravdateyn sh. 119
9) Tabakat-ül-müfessirîn cild-1, sh. 224
10) Tekmiletü vefeyât-in-nâkile cild-4, sh. 378
11) El-İber cild-5, sh. 61
12) Mir’ât-ül-cinân cild-4, sh. 32
EBÜ’L-BEKÂ UKBERÎ (Abdullah bin Hüseyn)