Müfessîr, kadı ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Saîd bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed’dir Endülüs’deki Ukbân kasabasına nisbetle Ukbânî nisbetiyle anılmaktadır. Künyesi Ebû Osman’dır. Aslen Endülüs’tendir (İspanya’dandır.) 720 (m. 1320) senesinde Tilmsân’da doğdu, 811 (m. 1408) senesinde orada vefât etti.
Memleketindeki büyük âlimlerden ilim öğrendi. El-İblî ve başka âlimlerden usûl ilimlerini, Hâfız Sattî’den de ferâiz ilmini tahsil etti. Ebû İnan Merîni ve İzzeddîn bin Cemâ’a’dan Sahîh-i Buhârî ile Müdevvene kitaplarını rivâyet etti. Onun zamanında Tilmsân’da pekçok âlim vardı. Bu sûretle pekçok âlimden istifâde etme imkânını buldu. Mâlikî mezhebinde büyük âlim oldu. Ondan da; oğlu Kâsım Ukbânî, İmâm Ebü’l-Fadl İbni İmâm, İmâm-ı Fadıl Ebü’l-Abbâs, İbn-i Zâgü ve Muhammed bin İkâb Cüzamî, İbrâhim Masmûdî, Ebû Yahyfi Şerîf, İmâm-ı Hucce İbn-i Merzûk el-Hafîd gibi âlimler ilim öğrendiler.
Sultan Ebû İnan zamanında, Becâye’de kadılık vazîfesinde bulundu. Bunun yanında Tilmsân, Merrâkûş, Hüneyn, Vehran kadılığında da bulundu. Kâdılık yaptığı senelerin, toplamı kırk sene civârındadır. Birçok dinî ilimde büyük âlim ve fakîh idi. Fazilet sahibi olup, Tilmsân’daki âdil ve büyük kadıların sonuncularından idi. Ona; “Akıl ve ilim sahiplerinin reîsi” denirdi. Dînî ilimlerin yanında, zamânının fen bilgilerini de çok iyi bilirdi. Matematik ve geometri sahasında mütehassıs idi. Adâletli olmaya çok dikkat ederdi. Bu bakımdan kadılık yaptığı şehirlerde herkes tarafından beğenilirdi. Tilmsân’da büyük câmide hatîblik vazîfesi de yaptı.
Kuzey Afrika’daki Mâlikî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden olan Saîd Ukbânî, birçok kıymetli eser yazdı. Bunlardan birkaçı şunlardır. 1-Şerh-ul-Havfîyye: Çok güzel bir eser olup, Havfiyye kitabına bunun kadar güzel bir şerh yazılmamıştır. 2-Şerhu Cümel-il-hûncî, 3-Telhîsü İbn-il-Bennâ, 4-Akîdet-ül-Burhâniyye, 5-Tefsîru sûret-il-Feth vel-En’am, 6-Şerh-ül-Bürde.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) El-A’lâm cild-1, sh. 101
2) Ta’rîf-ül-halef cild-2, sh. 161
3) El-Bustân sh. 106
SA’ÎD UKBÂNÎ (Sa’îd bin Muhammed)