Hanefî mezhebinde yetişmiş Osmanlı âlimlerinden. Meşhûr âlim Zenbilli Ali Cemâlî Efendi’nin oğludur. İsmi Fudayl bin Ali bin Ahmed bin Muhammed Cemâlî’dir. 920 (m. 1514) senesinde İstanbul’da doğdu. 991 (m. 1583) senesinde İstanbul’da vefât etti. Vasıyyeti üzerine, Zeyrek yokuşundaki babasının yanına defnedildi. Defnedilmesi esnasında mezarı kazılırken babasının ayakları ortaya çıkmış ve hiç çürümediği görülmüştür. Hâlbuki muhterem babasından 59 yıl sonra vefât etmiş idi.
Önce babasının talebelerinden Amasyalı Molla Sâlih’den ilim öğrendi. Sonra Sahn-ı semân Medresesi müderrislerinden Emîr Şemseddîn ve Ebüssü’ûd Efendi gibi zamanının büyük âlimlerinden ilim tahsil etti. Daha sonra hacca gidip, hac vazîfesini yerine getirdi. Medîne-i münevverede Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâret etti. 945 (m. 1538) senesinde Bursa Yıldırım Bâyezîd Hân Medresesi’ne ta’yin edildi. 949 (m. 1542) senesinde Abdürrahmân Efendi’nin yerine Halebiyye Medresesi’ne müderris oldu. 951 (m. 1544) senesinde Cemâleddîn Muhammed Cürcânî’nin yerine Eyyûb Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. Şeyhülislâm Ebüssü’ûd’un kızıyla evlendi. 956 (m. 1549) senesi Muharrem ayında, Hasen Bey yerine Sahn-ı semân Medresesi’ne müderris oldu. 958 (m. 1551) Şevval ayında Niksârî Efendi yerine Ayasofya Medresesi müderrisliğine yükseltildi. 960 (m. 1553) senesinden sonra kadılık mesleğine geçti. Emîn Kösesi yerine Bağdad kadısı oldu. 961 (m. 1554) senesinde Pervîz Efendi yerine Haleb kadılığına nakledildi. Daha sonra İstanbul’a geldiğinde, Hasen Bey yerine Şehzâde Medresesi’ne ta’yin edildi. 969 (m. 1561) senesi Rebî’ul-âhır ayında Arab-zâde Abdülbâkî Efendi yerine Mekke-i mükerrerce kadılığı ile taltif olundu.
971 (m. 1563) senesi Cemâzil-âhır ayında emekli oldu, yerine Nişancı-zâde getirildi. 982 (m. 1574) senesinde Sultan Üçüncü Murâd Hân tahta geçtiğinde, kadıaskerlik teklif etti ise de bunu kabûl etmedi. Fakat zaman zaman Sultan Murâd ona iltifât eder, hediyeler gönderirdi. Hattâ Fudayl Cemâlî’nin ölüm hastalığında Vezîr İbrâhim Paşa’yı gönderip hayr duâsını almıştır. 985 (m. 1577) senesinde Şa’bân Hamîd Efendi vefât edince, Fudayl Cemâlî’ye şeyhülislâmlık teklif edildiyse de, bu vazîfeyi de kabûl etmedi.
Fudayl Cemâlî Efendi, babası gibi büyük âlim idi. Vera’ ve takvâ sahibi, sâlih bir zât idi. İslâmiyetin emir ve yasaklarına çok bağlı idi. Ma’nevî hâller ve kerâmetler sahibi idi. Çok kerâmetleri görülmüştür. Humma ve benzeri hastalıklara okuduğu duâlar hemen te’sîrini gösterir, hastalar şifâ bulurdu.
Her nerede olsa, meclisin baş tarafına oturtulurdu. Yaz günlerinde bahçesi ziyâret yeri idi. Kış günlerinde ise evi, âlimlerin ve fazilet sahiplerinin toplanma yeri idi. Âlimlere, ilme ve kitaplara çok düşkün idi. Birçok kıymetli kitap yazdı. Yazdığı eserlerini ve kütüphânesinde bulunan kitaplarını Fâtih Câmii Kütüphânesi’ne vakfetti. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Ta’likât alâ sahîh-il-Buhârî, 2- Mesâil-i Esviyâ, 3- Dımânât: Hanefî mezhebine göre fıkıh bilgilerini açıklamakta olup, dört cilddir. 4- Tenvî’-ül-usûl fî ilm-il-usûl, 5- Avn-ur-râid fî şerh-il-ferâid, 6-Hâşiye-i şerh-i şerîfi, 7- Ecvibe alâ câmi’ıl-fusûleyn, 8- Muhtasar-ı Kâfiye, 9- İ’ânet-ül-fârid fî tashîh-il-ferâid, 10-Hâşiye-i Vâfiye, 11- Vezâif fin-nahv.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 77
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 822
3) El-A’lâm cild-5, sh. 153
4) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 223
5) Osmanlı müellifleri cild-1, sh. 320
6) Şakâyik-i Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 275
7) Keşf-üz-zünûn sh. 503, 554, 1087, 1180, 1248
FUDAYL CEMÂLİ (Fudayl bin Ali Cemâlî)