Hadîs, usûl, târih ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Abdullah bin Haydar bin Süleymân bin Dâvûd bin Fellâh Zebîdî Dımeşkî’dir. Aslen Belkâ’dan olup, büyük dedesine nisbeten Haydarî adıyla meşhûr oldu. Lakabı Kutbüddîn, künyesi Ebü’l-Hayr’dır. 821 (m. 1428) senesinde Dımeşk köylerinden Beyt-ül-Lihyâ’da veya Beyt-ül-makdîs’te doğdu. 894 (m. 1489)’de Kâhire’de vefât etti.
Annesinin himâyesinde yetim olarak büyüdü. Annesi Takıyyüddîn Ebî Bekr bin Ali Harîrî’nin kız kardeşi idi. Kur’ân-ı kerîm okumasını eş-Şümûs el-Ezreî, İbn-i Kaysûn ve İbn-i Neccâr’ın yanında öğrendi. Tenbîh, Elfiyet-ül-hadîs ve Elfiyet-ün-nahv kitaplarını, İbn-i Hâcib’in muhtasarını ezberledi. Tenbîh kitabını Mısır’daki Hanefî kadılarının huzûrunda okudu. 836 (m. 1432) senesinde Diyarbakır’a gitti. Tenbîh kitabını, büyük âlimlerin hepsine okuduğu da söylenir. Muhib bin Nasrullah’ın yanında, Dımeşk’da Tenbîh kitabının başından bir miktar okudu. Takıyyüddîn bin Kâdı Şühbe’nin derslerinde bulundu. Yahyâ el-Kabâbî, Burhâneddîn bin Murahhil el-Ba’lî ve Alâeddîn bin Sayrafî’den fıkıh ilmi öğrendi. Alâeddîn bin Sayrafî’den usûl-i fıkıh ilmi de okudu. Kendisi; “Ben diğer âlimlerden ziyâde, Sayrafî’nin derslerinden daha çok istifâde ettim” derdi. Şemseddîn Muhammed Busravî ve Alâeddîn Kâbunî’den nahiv ilmi öğrendi. Kendi kendine hadîs-i şerîf öğrenmeye gayret etti. Kendi memleketinin âlimlerinden ve başka şehirlerden oraya gelenlerden hadîs-i şerîf dinledi. Memleketinin büyük âlimi Hâfız İbn-i Nâsırûddîn’den, yanında uzun müddet bulunarak çok istifâde etti, icâzet aldı. Necmeddîn bin Fehd’in derslerinde de uzun zaman bulundu. İkiyüz âlimden ders aldığı bildirilmektedir. 843 (m. 1439) senesinde Ba’lebek’e gitti. Burada Alâeddîn bin Berdes, Burhâneddîn bin Murahhil ve diğer âlimlerden ilim öğrendi. O sene hacca gitti. Mekke ve Medine’deki âlimlerin derslerinde bulundu. Kâhire’ye gitti. Orada büyük âlim İbn-i Hacer Askalânî’nin derslerine uzun zaman devam etti. İbn-i hacer’den; Ta’cîl-ül-Menfaa, Ta’lîk-ut-Ta’lîk, İsâbe ve diğer eserlerini okudu. İbn-i Hacer’den çok istifâde etti. Ba’zı eserlerini de bizzat yazdı. Kahire’de ayrıca, Muhib bin Nasrullah Makrizî, İbn-i Furât ve daha başka âlimlerden de okudu.
Ziyâret maksadıyla Kudüs’e de gitti. Orada Şihâbüddîn bin Reslân, Cemâleddîn bin Cemâ’a, Takıyyüddîn Ebû Bekr Kalkaşendî’den dersler aldı. Dimyat’da Şemseddîn bin Fakîh’den ve daha başka âlimlerden okudu. Burhâneddîn Halebî, Hâfız Kâbâbî, Tedmirî gibi büyük âlimlerden icâzet (diploma) aldı. İlk vazîfe olarak Dımeşk’da Dâr-ül-Hadîs-il-Eşrefiyye’de ders verdi. Aynı zamanda buranın baş müderrisliğinde bulundu. Beyt-ül-mâl vekâletinde, Şafiî kadılığında ve sır kâtipliği vazîfelerinde de bulundu. Şam vilâyetinin birçok işleri onun sayesinde düzene girdi. Bu sayede makamı yükseldi, malları çoğaldı. Birkaç defa Kâhire’ye gitti. Kâhire’de sultan tarafından çok iyi karşılandı. İkramlara kavuştu. Hattâ ikâmet etmesi için sarayında ona yer bile verdi.
Hakîkî müslümanların yoluna uymayan bozuk inanışlı kimseleri sevmezdi. Onlarla dâima mücâdele ederdi. Öğrendiği hadîs-i şerîfleri rivâyet ederdi. Şemseddîn Sehâvî 876 (m. 1471) senesinde ondan hadîs dinlediğini söyler. Ravda Câmii’nde hatîblik vazîfesine getirildi. Ayrıca memleketinde hadîs-i şerîf rivâyet etti. Ders okuttu, çok talebe yetiştirdi. Ba’zı câmilerde hatîblik ve vâ’izlik yaptı. Şam’da Gazâliyye, Azrâviyye medreselerinde müderrislik vazîfesinde bulundu. Garîblere, yoksullara, onların niyetlerine bakmadan çok ihsânlarda bulunurdu. Evinin yanında bir medrese yaptırdı. Ayrıca Karâfe’de İmâm-ı Şafiî’nin yakınında bir türbe yaptırdı. Çok çeşitli ilimlerde âlim bir kimse idi. Hattâ îbn-i Hacer’in vasıyyetinde belirttiği ileri gelen on kişiden biri idi. Bir müddet sonra kendisi kadılıktan ayrıldı. Vefât ettiğinde kendi yaptırdığı türbesine defnedildi.
Yazdığı kıymetli eserlerden bir kısmı şunlardır:
1-Şerh-ut-tenbîh: Tenbîh kitabı Şîrâzî’nin olup, fıkıh usûlüne dâirdir. Bu kitabına mecmâ’ul-Uşşâk adını verdi. 2-El-İktisâb fî telhisi kütüb-il-ensâb, 3-El-Lafz-ül-mükerrem bi Hasâis-in-Nebiyy-il-a’zam, 4-Şerhu Elfiyet-il-Irâkî: Hadîs ilmine dâirdir. Bu kitaba Süûd-ül-merâkî adını verdi. 5-Tabakât-üş-Şâfiiyye, 6-El-Berk-ül-Lemû’ li Keşf-il-hadîs-il-mevdû, 7-Er-Ravd-un-nadr fî hâl-il-Hızır, 8- Zehr-ur-Riyâd, 9-El-Livâ-ül-Ma’lem fî mevâtın-is-salât alen-Nebî, 10-Bugyet-ül-mübtegî bi ta’yîni kavl-ir-ravdati yenbegî, 11-Tahrîr-ut-tefâsîl fî rivâyet-il-Mürselîn, 12-Tuhfet-ül-habâib bin-nehyi an salât-ir-regâib, 13-Takvîm-ül-Esl, 14-Es-Safâ bi tahrîr-iş-Şifâ, 15-El-Menhel-ül-Câr-il-mücerred min Feth-il-bârî.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 237
2) El-A’lâm cild-7, sh. 51
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 118
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 215, 216
HAYDARÎ (Muhammed bin Muhammed)