Osmanlılar zamanında, Anadolu’da yetişen İslâm ulemâsından. Hanefî mezhebi fıkıh, tefsîr ve kelâm âlimi. İsmi, Mustafa bin Muhammed Ali Tirevî er-Rûmî olup, lakabı Muslihuddîn’dir. Bostan Efendi ve küçük Mustafa Efendi diye tanınır.
Tireli Muhammed Ali nâmında servet sahibi bir tüccârın oğlu olan Bostan Efendi, 904 (m. 1498)’de İzmir yakınlarında bulunan Tire kazasında doğdu. 977 (m. 1569) senesi Ramazân-ı şerîf ayının yirmiyedinci Kadir gecesinde, İstanbul’da vefât etti. Ertesi günü Cum’a namazından sonra cenâze namazı kılındı. Cenâze namazını, Osmanlıların en büyük âlimlerinden olan onüçüncü Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi kıldırdı. Fâtih Câmii civarında bulunan Emîr Seyyid Ahmed Buhârî hazretlerinin zaviye ve türbesinin yakınına defn olundu.
Ailesi tarafından tam bir İslâmî terbiye ile yetiştirilen Bostan Efendi, ilim öğrenme çağına gelince, ilk olarak Sâdık Efendi ismindeki zâttan ders aldı. Kur’ân-ı kerîmi o zâtın huzûrunda ezberledi. Tecvîd ve kırâat ilimlerinde yetişti. Tireli Molla Efendi’nin hizmet ve sohbetlerinde bulundu. 923 (m. 1517) senesinde Derse’âdet’e (İstanbul’a) gelerek, genç yaşta ilim öğrenmek aşk ve şevki ile çeşitli medreselere devam etti. Muhyiddîn-i Fenârî, Ahmed İbni Kemâl Paşa, Çivi-zâde Muhyiddîn Efendi gibi, devrin meşhûr büyük âlimlerinden ilim öğrendi. Edirne’de Mevlânâ Şücâ’üddîn Efendi’den okudu. 935 (m. 1528) senesinde ilim tahsilini tamamlayıp kemâle geldikten sonra, Bursa’da Molla Yegân Medresesi’nde müderris oldu. Bundan sonra çeşitli vazîfelerde bulunduktan sonra, 944 (m. 1537) senesinde pâdişâh fermanı ile doğum yeri olan Tire’de Molla Arab Medresesi’nde müderris oldu. 949 (m. 1542)’da İstanbul’da Sahn-ı semân medreselerinden birinde görevlendirildi. 950 (m. 1543) sonunda, Hümâyûnnâme sahibi Ali Efendi’den boşalan Bursa kadılığına ta’yin olundu. 951 (m. 1544) ortalarında Edirne ve 952 (m. 1545) senesi Şa’bân ayında İstanbul kadısı oldu. Anadolu kadıaskeri ve on gün sonra da Çivi-zâde Muhyiddîn Efendi’nin vefâtı üzerine Rumeli kadıaskeri oldu. O yüksek ve mes’ûliyeti ağır makamdaki vazîfesini hakkıyla ve lâyık olduğu şekilde, çok güzel olarak îfâ edip, 958 (m. 1551) ortalarında tekâ’üd (emekli) oldu.
Tekâ’üd olduktan sonra da kendisine çeşitli vazîfeler verilen Bostan Efendi, epey müddet müfettişlik yaptı. 977 (m. 1569) senesi Cemâzil-evvel ayında, Sipâhiler ağası vazîfesiyle yine müfettişliğe devam etti. Aynı sene Ramazân-ı şerîf ayının yirmiyedinci Cum’a gecesinde vefât edinceye kadar bu vazîfede kaldı.
Âlim, ilmiyle âmil, çok ibâdet eden, faziletler ve güzel hâller sahibi bir zât idi. Güzel ahlâklı idi. Birçok ilimde ihtisas sahibi idi. Kur’ân-ı kerîmi çok okur, her hafta bir defa hatmederdi.
Zamanında bulunan tasavvuf büyüklerinden feyz alarak, evliyâlık yolunda da ilerleyen Bostan Efendi, kerâmet sahibi bir velî idi. Vefât edeceği günü kerâmet olarak önceden haber vermiştir.
Güzel ahlâkı, dînimizin emirlerine tam uygun yaşayışı, bütün güzel huyları kendinde toplaması, aklının, zekâsının ve hafızasının kuvvetliliği ile herkesin kendisine gıbta edip imrendiği, pek yüksek, çok mübârek bir zât idi.
Me’mûriyeti zamanında kendisini çekemeyip hased edenler, ba’zı iftiralarda bulunmuşlar ise de, yapılan araştırma neticesinde, söylenilen sözlerin uydurma ve iftira olduğu anlaşıldığından, iftiracıların hepsi mağlup ve perişan olmuşlardır.
Bostan Efendi nâmıyla ma’rûf Mustafa bin Muhammed Ali’nin yazmış olduğu, eserlerinden ba’zılarının isimleri şöyledir: 1-Tefsîrü sûret-ül-En’âm, 2- Haşiyetün alel-ıslâh vel-İzâh, 3-Hâşiyetün alâ Sadr-iş-Şerî’a, 4-Risâletün fil-cüz’üllezî lâ yetecezzâ, 5-Risâlet-ül-kadâi vel-kader, 6-Necât-ül-ahbâb ve tuhfetü zevil-elbâb.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 385
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 435
3) Ikd-ül-manzûm cild-2, sh. 202
4) Sicilli Osmanî cild-4, sh. 376
5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 129
6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 280
7) El-A’lâm cild-7, sh. 240
8) Keşf-üz-zünûn sh. 191, 450
9) Brockelmann Gal-2, sh. 448 Sup-2, sh. 667
BOSTAN EFENDİ (Mustafa bin Muhammed Ali)