Şafiî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Hüseyn bin Muhammed bin Hüseyn bin Ali İbni Ya’kûb el-Mervezî el-Ezri’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, Zâgûlî nisbetiyle meşhûr oldu. “Hâfız-ül-bereket” lakabı ile de anılırdı. Zâgûl, Horasan bölgesinde, Merv şehrinin Bencediyye kasabasına bağlı bir köyün veya mahallenin adıdır. 472 (m. 1079) senesinde Zâgûl’da doğup sonra Merv’e yerleşti ve orada meşhûr oldu. Tefsîr, hadîs, fıkıh, lügat ve edebiyat ilimlerinde büyük bir âlim olarak yetişti. Kıymetli eserleri vardır. 559 (m. 1164) senesi Cemâzil-âhır ayının onikinci günü vefât etti.
İlim öğrenmeye karşı büyük bir arzusu olan Ebû Abdullah-ı Zâgûlî, fıkıh ilmini Merv şehrinde iken, büyük âlim Ebû Bekr Muhammed bin Ebî Muzaffer es-Sem’ânî’den ve Muvaffak bin Abdülkerîm el-Hirevî’den öğrendi. O, ilim için birçok seyahatler yapıp, Herât ve Nişâbûr şehirlerine de gitti. Her iki şehirde, çok hadîs-i şerîf dinleyip öğrendi. Herât’ta; Ebü’l-Feth Nasr bin Ahmed bin İbrâhim el-Hanefî, Ebû Abdullah Îsâ bin Şuayb bin İshâk es-Siczî ve Ebû Sa’d Muhammed bin Ebû Rebî’ el-Cîlî’den ve Merverrûz’da; Muhyissünne Hüseyn bin Mes’ûd el-Begavî el-Ferrâ’dan ve Ebû Muhammed Abdullah bin Hasen et-Tabesî’den ve Merv’de de; İmâm-ı Sübkî’nin babasından ve Ebû Sa’îd Muhammed bin Ali ed-Dehhân’dan ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf dinleyip ezberledi. Hadîs ilminde de büyük bir âlim olarak tanındı. Hâfız olup, yüzbinden ziyâde hadîs-i şerîfi senet ve metinleri ile birlikte ezberlemişti. Kendisinden fıkıh ilmini öğrendiği Ebû Sa’d es-Sem’anî ve onun oğlu Ebü’l-Muzaffer, ondan hadîs-i şerîf rivâyet ettiler.
Ebû Sa’d onun hakkında diyor ki: “O, sâlih bir kimse olup, fazilet ve ilim sahibiydi. Ahlâkı çok güzeldi. İyi huylarla bezenmişti. Fakir olup, az şeye kanâat ederdi. Hadîs-i şerîfleri ve onların rivâyet yollarını çok iyi bilirdi. Uzun olan hayâtını, ilim öğrenmek ve bunları toplayıp yazmakla geçirdi.”
O, edebiyat ve lügat ilimlerini çok iyi bilirdi. Çok kitapları, bizzat yazarak onları bir araya getirmişti. Onların sayısının, dörtyüz cildi geçtiği bildirilmektedir. Bunlara “Kayd-ül-evâbid” adını verdi ve birçok ilmi toplayıp tertîb etti. Bunlar; tefsîr, hadîs, fıkıh ve lügat ilimlerini ihtivâ ediyordu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 254
2) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-6, sh. 99
3) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-2, sh. 136
4) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1337
5) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 187
MUHAMMED BİN HÜSEYN EL-MERVEZÎ (Ebû Abdullah-ı Zâgûlî)