Hadîs, târih ve edebiyat âlimi. Künyesi Ebü’l-Velîd olup ismi, Yûsuf bin Abdülazîz bin Yûsuf bin Ömer bin Fîre’dir. 481 (m. 1088) yılında Endülüs’te Belensiye köylerinden Onda’da doğdu. Lahmi, Ondî, Endülüsî nisbet edildi. Dâniyye’de kadı iken, 546 (m. 1151) yılında vefât etti. Mersiye’de defnedildi.
Endülüs’te yetişen büyük hadîs âlimlerinin sonuncularından olan Ebü’l-Velîd İbni Debbâg, temel din ilimlerini ve yardımcı ilimleri öğrendikten sonra Mersiye’de; Ebû Ali bin Şükre Sadi’den hadîs-i şerîf ilmini öğrendi. İbn-i Sükre’den; Sahihayn, Sünen-i Dâre Kutnî, Muvatta’, Sünen-i Ebî Dâvûd, Ilel-i Dâre Kutnî, Müsned-i Yâ’kûb Sedvisî, Müsned-i Bezzâr, Câmi-i Tirmizî, Garîbeyn-i Hirevî, Sünen-i Bâcî, Mu’cem-i İbn-i Kani’ gibi hadîs-i şerîf kitaplarını okudu. Osman bin Ahmed Kaştâlî, Ebû Îsâ bin Abdullah Leysî, İbn-i Attâb, Yûnus bin Mugîs, Ebû Abdullah Ahmed bin Muhammed Havlânî, Halef bin İbrâhim Nehhâs, Abdülkâdir bin Muhammed Sâdfî ve daha birçok âlimden çeşitli kitapları okuyup ilim tahsil etti. Çok çalışıp, yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle beraber ezberledi. Herkesin güvenip i’timâd ettiği bir âlim oldu. Nahiv ve lügat ilimlerinde mahir, şiir ve edebiyatta âlim oldu. Târihî bilgilerde de derin ilmi vardı, istifâde ettiği her âlimin hayâtı ve yaşayışı hakkında ma’lûmât sahibi idi.
Onların hayatlarını anlatan kitaplar yazdı. Dâniye şehrine kadı ta’yin edildi, ömrü boyunca ilim öğrenmek, öğretmek ve Allahü teâlâya ibâdet etmekle meşgûl oldu.
Yaptığı işi Allahü teâlânın rızâsı için yapar, söylediği sözü Allahü teâlânın rızâsı için söylerdi. Bütün hâl ve hareketlerinde Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uyar, her işinde Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetine tâbi olurdu. Çok cömert olup, insanların isteğini reddetmezdi. Müslümanların işlerini kolaylaştırmak için uğraşır, kendisine bir müslümanın işinin düşmesini fırsat bilip ona yardım eder, Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için çalışırdı. Haram ve şüpheli şeyleri, çok iyi bilir, haram ve şüpheli şeylerden çok sakınır, mübahların birçoğunu da terk ederdi.
Pekçok talebesi vardı. Talebeleri arasından üstün ilim sahibi kimseler yetişti. Bunlar arasında, “Kitâb-üs-sılâ” yazarı İbn-i Beşkuval, Vezir Ebû Abdülmelik Mervân bin Abdülazîz Tecîbî Belensî, Ahmed bin Mutarref Belensî, Ahmed bin Seleme Levrakî, Muhammed bin Ebi’l-Hasen bin Hüzeyl ve daha birçok âlim vardı. Talebelerinden Ebû Ali Sadfi kendisinden ençok hadîs-i şerîf rivâyet eden âlimlerdendir. Yıllarca hocasının yanında bulunmuştur.
Hadîs-i şerîfler ve râvîleri üzerine birçok kitap yazmış olan Ebü’l-Velîd İbni Debbâg’ın eserlerinden biri, Muhammed bin Müslim Zührî’den başlayıp, Ebû Tâhir Silefî’ye kadar muhaddîs ve fakîhleri tabakalar hâlinde anlattığı “Tabakât-ül-muhaddisîn vel-fukahâ” adlı kitabıdır. Hocası Kâdı Sadfînin hocalarının hayâtlarını da “Mu’cem-şuyûh-ül-Kâdî es-Sadfî” adlı eserinde kaydetmiştir. “Kitâbu fî müştebeh-il-esmâ ve müştebeh-ün-nisbe” de diğer eserleri arasındadır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1310
2) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 142
3) Kitâb-üs-sılâ cild-2, sh. 644
4) Tabakât-ül-huffâz sh. 470
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 552
6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 309
7) El-A’lâm cild-8, sh. 238
İBN-İ DEBBÂG ENDÜLÜSÎ (Ebü’l-Velîd Yûsuf bin Abdülazîz)